Çalışan Buluşları ve Yönetimi

2017 Eylül ayı itibariyle hayatımıza giren Çalışan Buluşları Yönetmeliği(ÇBY) ile tüm işveren ve çalışanları ilgilendiren düzenlemeler uygulamaya geçirilmiş oldu. Özellikle işveren ve çalışan arasında buluş değerleme, patent değerleme, yasal süre takibi ve hepsini içerebilecek buluş yönetim sistemi gibi pek çok ihtiyacı da doğuran bu yasa ve yönetmeliğin en merak edilenlerini TECHIN2B soru-cevap şeklinde derledi*.

Haklar bakımından buluş çeşitleri nelerdir?

Hak açısından iki çeşit buluş öngörülmektedir. Hizmet sözleşmesine bağlı olarak gerçekleştirilen buluşlara hizmet buluşu, hizmet sözleşmesi kapsamı dışındaki buluşlara ise serbest buluş denmektedir. En temeldeki fark ise işverenin faaliyet alanında ve imkanlarından faydalanılarak yapılmış olup olmamasıdır.   

Hizmet buluşu ile serbest buluş arasında farklar ve benzerlikler nelerdir?

İşverenin faaliyetleri ile bağdaşır kapsamda bir buluş ortaya çıkmışsa, hizmet buluşu veya serbest buluş olması farketmeksizin, işverene çalışan tarafından yazılı bildirim yapılması gerekmektedir.  Bu bildirim buluşa katkı yapanları, katkı türünü ve kapsamını ve teknik problem-çözümü tüm ayrıntılarıyla içermelidir.Bu açıdan bir farklılık yoktur. Buluş serbest buluş ise 3 ay, hizmet buluşu ise 4 ay içerisinde işveren çalışana hak talebini yazılı olarak bildirmelidir. Aksi halde işverenin kısmi veya tam hak talebi önceliği düşer.

Çalışan bildirim yapmazsa sonuçları ne olur?

Çalışan bildirim yükümlülüğü olmasına rağmen bildirim yapmazsa işveren aleyhine tüm zararlardan sorumlu tutulmakta ve işverenin buluşçuya karşı dava açma gerekçesi vermiş olmaktadır.

Tam hak talebi ve kısmi hak talebi nedir?

İşverenin tam hak talebinde bulunduktan sonra yazılı olarak yaptığı bildirimin karşı tarafa ulaşmış olması ve çalışana ayrıca teşvik ödülü vermiş olması yükümlülüklerini kabul etmiş olmaktadır. Bu teşvik ödülü 2 ay içerinde ödenmek zorunda olup, net asgari ücretten az olamaz. Buluş birden fazla çalışan tarafından gerçekleştirilmişse, çalışanların katkı paylarına göre paylaştırma yapılır.

Tam hak sahibinin, buluşun serbest buluş olması, çalışanın izni olmaması veya işletme sırlarına zarar vermesi durumlarından biri gerçekleşmediği müddetçe, başvuru zorunluluğu bulunmaktadır.

İşverenin kısmi hak talebinde bulunması durumunda buluş serbest buluş haline gelir. Çalışan, buluşunun kullanılması halinde işverenden belli bir bedel talep etme hakkına sahiptir.

İşverenin çalışana ödemesi gereken bedeller nelerdir ve nasıl belirlenir?

Yasa ve yönetmelik çalışana iki türlü bedel hak edişi tanımlamaktadır. Bunlardan ilki işverenin hizmet buluşuna dair tam hak talebi yaptıktan sonra ödeme yükümlülüğü doğuran teşvik ödülüdür. Bu ödül başvuru tarihi kesinleştikten en geç iki ay içinde en az net asgari ücret kadar olmalı ve buluşçulara paylaştırılmalıdır. Örneğin 5 buluşçunun katkı verdiği ve her birinin %20 pay sahibi olduğu bir buluş için buluşçu başına ödenmesi gereken asgari tutar 2022 yılı için:

 4250 x %20 = 850 TL olmaktadır.

İkinci bedel ise patente konu buluşunu kullanıldığı ürün ve yöntemlerden doğan faydalanma bedelidir. Yönetmelik çalışanın işletmenin katkısına bağlı olarak üç ayrı grupta buluş değerlendirmesi yapmaktadır(Tablo 1). Üründen veya yöntemden elde edilen gelirin asgari ücrete göre bir katsayı ile çarpılması sonucu ortaya çıkan bedel bir patent değerlemesine tabi tutularak her bir buluşçu için faydalanma bedeline dönüştürülmektedir. Aksi kararlaştırılmadığı sürece bedel yıllık olarak ödenmektedir. Patent tescilinden itibaren patent hakkı bitene kadar buluşçulara faydalanma bedeli iş akdinden bitmesinden bağımsız olarak ödenmektedir.

Tablo 1

Örneğin, 3 kişi tarafından yapılan, 3. grupta değerlendirilen ve değerleme sonucu 1.000.000 TL kazanç getiren bir buluş için aşağıdaki gibi bir hesaplama yapılmalıdır. Net asgari ücretin 2022 yılı için 4250 TL olduğunu varsayarsak:  

425.000 x 0.0020 + 575.000 x 0.0015 = 1712 TL

1712/3 = 570 TL

Sonuç olarak buluşçu başına ortalama 570 TL faydalanma bedeli ödenmesi gerekmektedir.

En önemli hususlardan biri de hakkaniyete aykırı ve çalışan aleyhine her türlü sözleşme geçersiz kanunla geçersiz sayılmasıdır. Örneğin toplu sözleşme yapmak veya iş sözleşmesi bittiğinde hak edişi biteceğine dair bir madde konulması yasa tarafından kabul edilmemektedir.

Anlaşmazlık ve uyuşmazlık durumunda ne olmaktadır?

Miktar ve ödeme şeklinde bir uyuşmazlık olması durumunda yönetmelik ve yasa zorunlu tahkimi öngörmektedir. Tahkim bir çeşit uzmanlık mahkemesidir. İş akdi bitiminden 6 aya kadar yazılı olarak hakkaniyete aykırılık itirazı yapılabilmektedir.

Pratik tavsiyeler:

• Tüm çalışanlarınıza çalışan buluşlarına dair bir prosedür bilgilendirmesi ilan edin ve haklarından haberdar edin. İhtilaf halinde yükümlülüklerinizi yerine getirdiğinize dair her iki taraf için de kanıtlar oluşturun.
• Buluşçular ile fikri mülkiyet birimi arasında bildirim yapılmasını sağlayacak profesyonel bir portföy yönetim aracı kullanın.
• Portföy yönetiminde buluşlar ve patentler arasında önceliklendirme ve kategorizasyon yapın ve bunu profesyonel bir araç dahilinde gerçeklemeye çalışın.
• Yasal sürelere dikkat edin ve tüm süreler için uyarı sistemleri kullanın.
• Buluşların/patentlerin değerlemesi ve bedel tespiti için profesyonel hizmet sağlayıcılarından destek alın veya kurum içi uzmanlık kazanın.
• İş kolunuza bağlı olarak patent başvuru ve tescil sayılarını da göz önüne alarak çalışan buluşlarına yönelik bir değerleme stratejisi geliştirin.
• Yasanın öngörmediği ama tercihe bağlı uygulanabilen rakip ihlal bildirimi veya patent itirazı tespiti gibi daha fazla değer yaratabileceğiniz ve agresif teşvik stratejilerine yönelin.

TECHIN2B Porföy Yönetimi modülü aracılığıyla çalışanlar ve işverenler arasında ile buluş bildirimi ve patent sürecini uçtan uca yönetebilme ve tüm bildirimlere hukuki bir zemin sağlamak oldukça kolaylaştırılmaktadır(Şekil 1). Özellikle her türlü buluş ve patente dair ürün-patent eşleştirmesi yapmak ve bunlara dair maddi değer ölçümü yapmak için TLS.IP uzmanları tarafından kullanılan scoreCard’lara erişmek de mümkün.

Şekil 1

*Kamu destekli projeler ile ilgili bölüm hariç tutulmuştur.

Referanslar: 

https://www.turkpatent.gov.tr/TURKPATENT/resources/temp/929D00C9-0F6D-4DF6-8EE8-AB8F734D6481.pdf